De nazi’s hadden het op joden voorzien, en niet alleen op hen. Ook voor zigeuners, Jehova’s Getuigen, politieke tegenstanders (vooral communisten en socialisten), homoseksuelen en verstandelijk gehandicapten was geen plaats in het Derde Rijk. Hoeveel van hen per goederenwagon Hilversum zijn gepasseerd is niet bekend. De meeste transporten door Hilversum zullen uit Amsterdam zijn gekomen, waar vooral joodse Nederlanders vanuit alle windstreken naartoe waren gedreven. Daar was het ghetto, het jodenkwartier. De Februaristaking, die in Amsterdam begon, was allereerst een krachtig protest tegen het vervolgen van joodse stadgenoten, landgenoten. Maar het was ook een opgeheven vuist tegen fascisme en daarmee een uiting van solidariteit jegens alle slachtoffers van nazi-geweld.
De nazi-genocide op Sinti en Roma is lang onderbelicht gebleven. Zigeuners, zoals ze vroeger vooral werden genoemd, werden ook na de oorlog nog vaak als outcast gezien. Bekend is dat ze in de oorlog vanuit heel Europa zijn gedeporteerd en door de nazi’s zijn vermoord. Honderdduizenden kwamen om, de meesten jonger dan veertien jaar. Beroemd is de foto van Settela Steinbach, het gehoofddoekte meisje dat angstig en schrikachtig uit een goederenwagon kijkt. Lang werd gedacht dat Settela een joods meisje was, op transport naar een vernietigingskamp in het oosten.
Limburgse Settele Steinbach
Settela Steinbach kwam uit Limburg – waarschijnlijk uit het Duitse deel van het grensgebied – en woonde met haar ouders in een woonwagen. Ze kwam uit een groot gezin. Haar vader was handelaar en violist. Zoals Roma en Sinti veelal deden, trokken ze van dorp naar dorp om wat te verdienen. Het was vaak armoede troef. Het verbeteren van de omstandigheden in de woonwagenkampen, waar naast zigeuners ook ‘autochtone’ reizigers woonden, had geen prioriteit. Gemeenten waren woonwagenbewoners liever kwijt dan rijk. De nazi’s brachten, cynisch gezegd, uitkomst.
In eerste instantie leken woonwagenbewoners weinig last te hebben van de bezetting. De nazi’s hadden het te druk met de Endlösung, de planmatige vernietiging van Europese joden. In juli 1943 stelde de bezetter echter een trekverbod in voor woonwagens. Alle bewoners werden in 27 afgegrendelde verzamelkampen geconcentreerd. Het gezin Steinbach belandde op het verzamelkamp van Eindhoven. Op 14 mei 1944 kreeg de politie in het hele land het bevel alle zigeunerfamilies klaar te maken voor transport naar kamp Westerbork.
Goederenwagons
Medio mei arriveerden de goederentreinen in concentratiekamp Westerbork, met in totaal 574 Roma en Sinti aan boord. Twee families beschikten over buitenlandse paspoorten die hen bescherming boden. Zij werden vrijgelaten, net als ten onrechte opgepakte ‘niet-zigeuners’. Uiteindelijk werden op 19 mei 1944 de 246 overgebleven, wel als zigeuner geselecteerden op transport naar Auschwitz gezet. Deze Sinti en Roma, inclusief Settela en haar familie, zaten in goederenwagons met de nummer 12 tot en met 17.
De Nederlandse Sinti en Roma kwamen op 21 mei aan in Auschwitz-Birkenau, in het Zigeunerlager. Op gevangenen uit dit zigeunerkamp voerde de beruchte arts Dr. Mengele experimenten uit. Vooral kinderen hadden zijn speciale ‘wetenschappelijke’ aandacht. Eind juli, begin augustus werden bijna 2.900 Sinti en Roma in een massale vergassingsactie vermoord. Settela Steinbach is waarschijnlijk in de nacht van 2 op 3 augustus 1944 in Auschwitz-Birkenau door de nazi’s vergast.
Journalist Aad Wagenaar startte in de jaren ‘90 van de vorige eeuw een zoektocht naar het meisje met de hoofddoek, dat tot dan symbool stond voor de deportatie van joodse Nederlanders naar de vernietigingskampen. Wagenaar ontdekt dat het meisje Sinti was en Settela Steinbach heette. (Joop Lahaise)
Meer weten?
Kijk op www.romasinti.eu, een online tentoonstelling over de vervolging van Roma en Sinti door de nazi’s.