‘Experimenteel’ vergast
De directe aanleiding tot de Februaristaking van 1941 was de eerste razzia tijdens de Duitse bezetting, op 22 en 23 februari. Daarbij werden 389 Joodse Amsterdammers opgepakt. Slechts twee overleefden de oorlog. Historica Wally de Lang ontdekte dat 208 gedeporteerden door de nazi’s zijn vergast, bij wijze van experiment.
Het vergassen van Joodse gevangenen moest in ’41 nog op gang komen. De Amsterdammers waren proefkonijnen, in de kampen Buchenwald en Mauthausen. Wally de Lang is gastconservatrice van het Stadsarchief Amsterdam. Zij heeft zich verdiept in de lotgevallen van de 389 slachtoffers. De Lang ontdekte dat 208 mannen bij wijze van proef zijn vergast, ongeveer een jaar na hun gevangenneming. De fascisten zouden deze methode van massamoord pas later op grote schaal in de vernietigingskampen toepassen.
Het begon allemaal op 22 februari. Op het Jonas Daniël Meijerplein, bij de Portugese synagoge, waar nu de Dokwerker staat, werden zo’n driehonderd Joodse mannen bijeengedreven. Ze werden op het plein mishandeld en vernederd. Een dag later werden er nog eens ruim honderd mannen opgepakt. De razzia was het antwoord van de nazi’s op eerdere relletjes in Amsterdam, onder andere bij ijssalon Koco in de Van Woustraat.
De opgepakte mannen werden overgebracht naar Buchenwald. Daar bevonden zich al Nederlandse gevangenen, de zogenoemde Indische gijzelaars. Dat waren veelal hooggeplaatste Nederlanders, onder wie de latere PvdA-premier Willem Drees. Zij waren getuige van de komst van de mannen die bij de razzia in Amsterdam waren opgepakt. ‘In zeer korte tijd zagen die mensen eruit als skeletten’, schreef Willem Drees. Al na een maand gevangenschap stierf de eerste, de 33-jarige Machiel Wertheim. Van Buchenwald ging het naar Mauthausen, waar de gevangenen onder gruwelijke omstandigheden in een steengroeve moesten werken. Van de 279 Nederlanders die in augustus ’41 nog leefden, zijn er waarschijnlijk 208 naar kasteel Hartheim getransporteerd. Daar werd met vergassingstechnieken geëxperimenteerd, onder de codenaam Aktion 14f13.
Onderzoekster De Lang beschrijft kasteel Hartheim als een ‘laboratorium voor grootschalige genocide’. Nog geen jaar na de razzia in Amsterdam was vrijwel niemand van deze groep nog in leven. De techniek van het vergassen kostte uiteindelijk bijna zes miljoen mensen het leven, meest Joden en ook onder anderen zigeuners en homoseksuelen.
Lees meer over de Februaristaking op de website van het Amsterdams Verzetsmuseum.
